Tiempos
Aux en relación
a t presenta dos formas generales posibles: (a) sufijos verbales (sv),
o (b) partículas verbales (pv).
La dimensión
temporal, según la perspectiva del hablante, y situándose
en el presente, como punto de referencia, puede ser trazada sobre
un eje continuo que abarca una perspectiva hacia adelante: futuro,
y una retrospectiva hacia lo anterior, que marca el pasado, con diferentes
momentos. La retrospectiva puede señalar:
- (a) un momento
que ocupa parte del presente como consecuencia de una acción,
proceso o hecho inmediatamente acaecido: pasado puntual o inmediato
- (b) un momento
acaecido recientemente: pasado reciente
- (c) un momento
acaecido mucho antes: pasado remoto
- (d) un momento
acaecido en un pasado indefinido: pasado mítico o narrativo
Cada uno de estos
segmentos de tiempo son expresados mediante sufijos temporales propios:
- (a) presente:
-jenák
- (b) futuro:
-sékue
- (c) pasado
- inmediato:
-pas
- reciente
: -áfqat
- remoto
: -hóraras
- mítico
: -hójok
Ejemplos:
(a) ces talks
kehéna-jenák
= yo quiero cigarrillos (querer + sufijo verbal de presente)
(b) kep, ceá
kesá-kanána-sekué-ker ces áfterrek
= no, yo me voy a morir de frío primero (morir de frío
+ sufijo verbal de futuro+ sufijo aspectual)
(c) ce sa aswálafk
áltqar-pas
= yo me levanté de mañana (levantarse+ sufijo verbal
de pretérito inmediato)
(d) kexáso
celkohói-kér-fqat Jetarktétqal
= por último llegamos a Puerto Edén (llegar + sufijo
aspectual + sufijo verbal de pretérito reciente)
(e) kstapón
jémo-op ce sa jetæl-hóraras
= yo andaba de remero de los chilotes ( andar +sufijo verbal de
pretérito remoto)
(f) kajéco
sa kius asáqe asesekcéjer-hójok kuos akcáwe-jeké
táusa el martín su comida se dice eran cholguitas
solamente ( decirse + pasado mítico)
afcár-kstái ka kius kutæl jefétæl-hójok
asesekcéjer-hójok frente a la fogata las calentaba
para comerlas se dice ( comer + pasado mítico; decirse +
pasado mítico)
kuos ku-aksék kuos kejéro-ketæl hos sa kius takés
y por eso son rojas sus plumas
(g) papa-s kuos
sekué-k'ejehák-er-atál-er as
la papa siempre la traen kuos jemmá-s kuos sekué kiuk
jéksor-hójok
cuando la trajo el hombre blanco ahí se vio [por primera vez]
(ver + pasado narrativo)
Además
de los sufijos señalados arriba, existe la partícula
verbal temporal de pasado asós (o sus variantes asó,
sos, so); hójok a veces aparece como una partícula
narrativa que desempeña la función de marca de pasado.
La partícula asós generalmente aparece como marca
de tiempo en oraciones compuestas con varios verbos, en donde el verbo
principal solamente lleva el sufijo temporal, que situará la
acción en cualquiera de los momentos del pasado, que se indicaron
más arriba:
(a) jálau
cejá jektáel-asék asér-asós
kájef kiuterrékser kiúk cepk'enákar tæl-so
qapáqas kájef cejáqas-hóraras-ker- hóraras
= hace tiempo yo a cazar en chalupa me embarqué y el ancla
de la chalupa que ahí atrás estaba se cortó y
la chalupa se destrozó)( embarcarse + pv.; estar
+ pv.)
(b) jála
kawesqár arksá-s wa kius cacár askét laálte
kuteké kajésqa léjes ksepcés-asós
kuos laálte aejámas qar-ker-hójok eikúksta
= se cuenta que un joven del pasado en el momento en que su padre
andaba cazando nutrias y Páiaros. salió en busca de
una nutria tabú v la mató (irse + pv)
Hay que hacer
notar, como se señaló anteriormente, que cualquiera
de los componentes de t, ya sean sufijos verbales temporales
o partículas verbales, pueden ser expandidos mediante la adición
de una partícula irrestringida o un sufijo diminutivo:
(a) jetakuálok-asó
sa
= les enseñamos (enseñamos + partícula topicalizadora)
(b) cecáu-ko-álowep-terkuákso-jeké
cecáu-ketálk acérnak aswál-kecéjer-hóraras
= me metí dentro enrrolladito, me acosté tiritando
y ahí amanecí (prefijo reflexivo + prefijo locativo-temporal+
hacia adentro +enrrollar + sufijo diminutivo)
(c) [kiúrro
sa tejekástat] caqóksa-jeké kupépa
jefeséktal jat
=el perro al coipo mata a dentelladitas y al mismo tiempo
se lo come (matar a dentelladas + sufijo diminutivo)
Los tiempos "continuos"
o "progresivos" en un buen número de verbos están representados
por el formativo verbal -nak, que apare- ce a continuación
de la raíz. Esta forma es la que se da en presente, en tanto
que en los otros tiempos aparecen los sufijos verbales temporales
usuales. Esta forma progresiva registra en muchos casos alternancias
vocálicas en la raíz, así como cambios consonánticos.
Cf. los siguientes ejemplos:
(a) afséksta = hablar |
(a') afsenák = estar hablando |
(b) által = trabajar |
(b') álnak = estar trabajando |
(c) aqás = remar |
(c') aqának = estar remando |
(d) aselái = decir |
(d') asenák = estar diciendo |
(e) aswákiar = amanecer |
(e') aswonák = estar amaneciendo |
(f) ahas = achicar |
(f') ahának = estar achicando |
(g) cafás = beber |
(g ) cafának = estar bebiendo |
(h) celkiás = disparar |
(h') celkénak = estar disparando |
(i) celkuájeks = zarpar |
(i') celkuának = estar navegando |
(j) cerlái = repartir |
(j ) cernák = estar repartiendo |
(k) dapás = pensar |
(k') capának = estar pensando |
(l) jeféjes = comer |
(l') jefenák = estar comiendo |
(m) jencépas = nevar |
(m') jencépnak = estar nevando |
(n) jerwolái = mandar |
(n') jerwonák = estar mandando |
(o) jetalái = hacer |
(o') jetenák = estar haciendo |
(p) kekiájeks = correr |
(p') kekénak = estar corriendo |
(q) kselái = gritar |
(q') kselnák = estar gritando |
(r) nakuokstájeks = perforar |
(r') nakuónak = estar perforando |
(s) séppalai = preguntar |
(s') seplenák = estar preguntando |
(t) sérksta = invitar |
(t') sérnak = estar invitando |
(u) t'ak'á = encender |
(u') t'ak'énak = estar encendiendo |
(v) t'erkukstájeks = perforar |
(v') t'erkuénak = estar perforando |
Como se dijo
más arriba, esta forma puede aparecer con cualquiera de los
sufijos temporales que ocurren en esta lengua, aparte del presente;
cf. los siguientes ejemplos:
(a) kuos ceá
árrasep celkuának-áfqat
= después yo estuve navegando hacia el interior del
seno (estar navegando+ sv.pret.rec.)
(b) kuósap
álowe ce aqának ak'iawéna-akstá-ar
= hacia quizás dónde yo estaba remando cuando
se oscureció
(c) kuos cejá
tariépska kuos aqának-hóraras
= después yo estuve remando tranquilo (estar
remando + sv.pret.rem.)
(d) tapá
jekuá kar aqál secéwor-acá-ái anóce
aséksor-kér-pas kuokcé jerwonák
=oye, mira, trae un palo quebrado, mira que estuve soñando,
por eso te estoy mandando
No todos los
verbos pueden ser transformados en formas continuas mediante la inser-
ción de -nak a continuación de la raíz;
incluso existen formas en que -nak no es un formativo de tiempo
progresivo (cf. atónak "estar sentado"); por otro lado,
existen formas que son progresivas y no tienen su contrapartida (cf.
kónnak "estar durmiendo", "dormir"). Aquellos verbos
que no forman los tiempos progresivos con -nak, lo hacen mediante
el sufijo jenak, construcción que puede alternar con
la otra en otros casos. Cf.: (a) kuos ceá ak'éwe kuos
cafaláikar cafás-jenák asós kepásna
kuos asér-fqat
= y yo en la noche después estuve bebiendo vino y
me embarqué borracho
(b) aswákar
cejá kuos papíska c'afás-jenák
asós tarrasejér-fqat
= amaneció y yo después de haber estado tomando
desayuno (o "café") continué viajando.